Phát ban hay nổi mề đay (mày đay) là một tình trạng nổi ban đỏ hoặc mảng đỏ trên da, đôi khi được kích hoạt bởi một chất gây dị ứng. Một chất gây dị ứng là một cái gì đó tạo ra một phản ứng dị ứng. Nó còn được gọi là nổi mề đay hoặc nổi mẩn ngứa.
Khi xảy ra phản ứng dị ứng, cơ thể sẽ tiết ra một loại protein gọi là histamine. Khi histamine được giải phóng, các mạch máu nhỏ sẽ có sự thoát dịch ra khỏi mạch. Chất lỏng tích tụ trong da và gây phát ban.
Mề đay ảnh hưởng đến khoảng 20% số người mắc tại một số thời điểm trong cuộc sống của họ.
Nổi mề đay không phải là bệnh truyền nhiễm. Bạn có thể coi nó là một bệnh về da.
Mục lục
Nguyên nhân gây mề đay
Phát ban hay nổi mề đay/ mày đay là tình trạng xuất hiện như một phản ứng dị ứng.
Mề đay xảy ra khi cơ thể phản ứng với chất gây dị ứng và giải phóng histamine cùng các hóa chất khác từ dưới bề mặt da. Các histamine, hóa chất gây viêm và chất lỏng tích tụ dưới da, gây ra ban.
Một số yếu tố được biết đến có khả năng kích hoạt tình trạng này là:
- Thuốc, bao gồm một số loại thuốc kháng sinh và thuốc chống viêm không steroid (NSAID), như Aspirin, thuốc ức chế men chuyển trong hạ huyết áp.
- Thực phẩm, các loại hạt, động vật có vỏ, phụ gia thực phẩm, trứng, dâu tây và các sản phẩm lúa mì
- Nhiễm virus, bao gồm cúm, cảm lạnh, viêm gan B
- Nhiễm trùng, bao gồm nhiễm trùng đường tiết niệu và viêm họng do liên cầu khuẩn
- Mắc ký sinh trùng đường ruột
- Thay đổi nhiệt độ đột ngột
- Nhiệt độ cơ thể cao
- Thú cưng: chó, mèo, ngựa, …
- Mạt bụi
- Gián, bọ, rệp
- Dị ứng Latex
- Phấn hoa
- Một số loại cây, bao gồm cây tầm ma, cây thường xuân và cây sồi
- Côn trùng cắn và chích
- Một số hóa chất
- Bệnh mãn tính, chẳng hạn như bệnh tuyến giáp hoặc lupus
- Tiếp xúc với ánh sáng mặt trời
- Gãi nhiều
Trong hơn một nửa số trường hợp, có thể không bao giờ tìm thấy nguyên nhân chính xác.
Mề đay mãn tính có thể bắt đầu xuất hiện như một phản ứng tự miễn, nhưng nguyên nhân thì khó có thể xác định được.
Có một số xét nghiệm được áp dụng để chẩn đoán nguyên nhân dẫn tới mề đay. Đó là:
- Công thức máu: Xác định số lượng bạch cầu đa nhân ái toan, nếu số lượng bạch cầu này tăng gợi ý bệnh dị ứng do ký sinh trùng, số lượng bạch cầu giảm gợi ý mắc bệnh lupus ban đỏ hệ thống
- Thử nghiệm lẩy da (prick test): Với dị nguyên nghi ngờ như phấn hoa, mạt bụi nhà.
Các loại mày đay
Mày đay thông thường (cấp tính và mạn tính)
- Mày đay cấp tính: Kéo dài dưới 6 tuần, do nhiều nguyên nhân như thực phẩm gây dị ứng, dùng thuốc gây nổi mày đay, nhiễm trùng hoặc thay đổi nội tiết tố…
- Mày đay mạn tính: Kéo dài trên 6 tuần, thường không tìm được nguyên nhân, chỉ tìm được nguyên nhân của 5 – 20% trường hợp mắc bệnh.
Mày đay vật lý
Mày đay vật lý gồm các dạng sau:
- Mày đay do kích thích cơ học: Gồm chứng da vẽ nổi, mày đay muộn do áp lực và mày đay do rung
- Mày đay do thay đổi nhiệt độ: Gồm mày đay cholinergique, mày đay do tiếp xúc nhiệt tại chỗ và mày đay do lạnh
- Mày đay do ánh nắng mặt trời.
Phù mạch (phù Quincke)
Sang thương giống mày đay nhưng sâu và lan tỏa hơn
Nguyên nhân gây bệnh chưa rõ
Vết mày đay có cảm giác đau, bỏng rát
Vị trí xuất hiện: Mí mắt, môi, lòng bàn tay, bàn chân, bộ phận sinh dục ngoài, các cơ quan thuộc hệ hô hấp, hệ tiêu hóa…
Có thể đi kèm với triệu chứng toàn thân như sốt, rối loạn tiêu hóa, đau khớp, nhức đầu và nặng nhất là trụy tim (sốc phản vệ), cần được cấp cứu kịp thời.
Các dạng mày đay khác
- Mày đay tiếp xúc
- Viêm mạch mày đay.
Triệu chứng của mề đay
Có khoảng 20% dân số từng bị mề đay ít nhất một lần trong đời. Bệnh là kết quả của chuỗi phản ứng phức tạp giải phóng histamin và các hóa chất trung gian gây viêm. Biểu hiện của mề đay là các sẩn, mảng hồng ban hoặc trắng, phù nề, có giới hạn rõ ràng. Kích thước và hình dạng mề đay thay đổi, có thể có hình tròn hoặc bầu dục, tập hợp lại thành hình đa cung. Mề đay cũng có thể có bóng nước, xuất huyết hoặc tróc vảy trên da. Bệnh nhân có thể bị ngứa nhiều hoặc ít. Vị trí xuất hiện thường gặp của mề đay là da, niêm mạc, thanh quản và đường tiêu hóa.
Thương tổn cơ bản
Là các sẩn phù có kích thước to nhỏ khác nhau, xuất hiện ở bất kỳ vùng da nào trên cơ thể. Sẩn phù nổi cao trên mặt da, có màu nhợt nhạt hoặc đỏ hơn các vùng da xung quanh. Kích thước và hình dáng của các mảng sẩn phù thay đổi nhanh, xuất hiện nhanh và cũng mất đi nhanh.
Phân bố vết mề đay có thể khu trú hoặc lan rộng toàn thân
Ở các khu vực tổ chức lỏng lẻo như môi, mi mắt, bộ phận sinh dục ngoài… các ban đỏ và sẩn phù xuất hiện đột ngột sẽ làm sưng to cả vùng, gọi là phù mạch hay phù Quincke. Nếu phù mạch xuất hiện ở thanh quản hay ống tiêu hóa sẽ gây các triệu chứng nặng như khó thở nặng, đau quặn bụng, đi ngoài phân lỏng, tụt huyết áp, rối loạn tim mạch hay sốc phản vệ
Triệu chứng cơ năng
Đa số các trường hợp nổi mề đay đều gây ngứa, càng gãi càng ngứa và nổi thêm nhiều sẩn khác. Tuy nhiên, có trường hợp bệnh nhân chỉ có cảm giác châm chích hoặc rát bỏng.
Tiến triển: Bệnh mề đay hay tái phát từng đợt, theo tiến triển được chia thành 2 loại là mề đay cấp tính và mề đay mạn tính.
Sốc phản vệ
Sốc phản vệ là một phản ứng dị ứng nghiêm trọng có thể ảnh hưởng đến toàn bộ cơ thể. Nó có thể dẫn đến khó thở nghiêm trọng và mất ý thức. Nó có thể gây tử vong nếu không được điều trị nhanh chóng. Đây là một cấp cứu y tế.
Cần sự chăm sóc y tế ngay lập tức nếu có:
- Buồn nôn và ói mửa
- Sưng niêm mạc miệng, lưỡi, môi và cổ họng, gây khó thở
- Da lạnh, ẩm
- Tim đập loạn nhịp
- Ngất xỉu hoặc chóng mặt
- Một cảm giác bất ngờ đột ngột của sự lo lắng dữ dội
Những người bị phát ban cần phải cảnh giác với các triệu chứng tiếp theo có thể chỉ ra phản ứng phản vệ.
Chẩn đoán
Chẩn đoán sẽ phụ thuộc vào loại nổi mề đay.
Mề đay cấp tính
Trong nổi mề đay cấp tính, xét nghiệm dị ứng có thể giúp tìm ra một chất cụ thể hoặc kích hoạt phản ứng phát ban.
Bác sĩ có thể chẩn đoán nổi mề đay cấp tính bằng cách kiểm tra phát ban trên da.
Xác định yếu tố kích hoạt có thể giúp bệnh nhân ngăn ngừa tái phát.
Bác sĩ có thể sẽ hỏi về:
- Thời gian, hoàn cảnh xuất hiện mày đay
- Có vết côn trùng cắn không
- Có sống hoặc làm việc ở nơi có thể gây ra các yếu tố tiềm ẩn, như găng tay cao su, hóa chất hoặc động vật
- Bất kỳ loại thuốc nào bệnh nhân đã dùng, kể cả bổ sung thảo dược
- Tền sử bệnh của bệnh nhân
- Tiền sử gia đình của nổi mề đay
Thông thường, yếu tố kích hoạt không rõ ràng, nhưng nếu dường như có một kích hoạt cụ thể, bác sĩ có thể chuyển bệnh nhân đến một phòng khám dị ứng.
Các phòng khám dị ứng kiểm tra máu và da của bệnh nhân để tìm hiểu xem có dị ứng với các chất cụ thể, chẳng hạn như hóa chất, mạt bụi hoặc một số thực phẩm.
Mề đay mãn tính
Nếu nổi mề đay tiếp tục trong hơn 6 tuần, kích hoạt có thể không phải là bên ngoài, vì vậy các chuyên gia không khuyến nghị xét nghiệm dị ứng tại thời điểm này.
Các xét nghiệm sau đây có thể kiểm tra các tình trạng sức khỏe tiềm ẩn:
- Xét nghiệm máu để kiểm tra thiếu máu
- Mẫu phân để xác định bất kỳ ký sinh trùng
- Xét nghiệm tốc độ máu lắng (ESR), để xác định các vấn đề với hệ thống miễn dịch
- Xét nghiệm chức năng tuyến giáp để đánh giá tuyến giáp hoạt động quá mức, được gọi là cường giáp, hoặc suy giáp-tuyến giáp hoạt động kém
- Xét nghiệm chức năng gan, trong trường hợp có vấn đề về gan
Các yếu tố có thể làm xấu tình trạng nổi mề đay hiện tại bao gồm:
- Rượu
- Lượng caffeine
- Vấn đề sức khỏe tâm thần, chẳng hạn như căng thẳng
Điều trị
Dựa theo tiến triển, bệnh chia thành 2 dạng: mề đay cấp (kéo dài trong 24 giờ hoặc dưới 6 tuần) và mề đay mãn tính (kéo dài trên 6 tuần).
Mề đay cấp tính
Thuốc kháng histamine điều trị phát ban cấp tính, nhưng nhiều trường hợp có thể cần dùng kháng sinh cho bệnh phát ban mãn tính.
Điều trị mề đay cấp tính bao gồm thuốc kháng histamine sử dụng thường xuyên trong vài tuần.
Thuốc kháng histamine, như cetirizine hoặc fexofenadine, ngăn chặn tác dụng của histamines và giảm phát ban và giảm ngứa.
Các loại thuốc kháng histamine có thể mua ở hiệu thuốc.
Một số thuốc kháng histamine gây buồn ngủ, đặc biệt nếu người sử dụng cũng tiêu thụ rượu. Một số không phù hợp trong khi mang thai trừ khi có chỉ định của bác sĩ.
Bệnh nhân bị phù mạch có thể cần gặp bác sĩ dị ứng, bác sĩ miễn dịch hoặc bác sĩ da liễu. Phù mạch có thể gây khó thở nghiêm trọng.
Nếu có sưng lưỡi hoặc môi hoặc nếu khó thở, bác sĩ có thể kê toa thuốc tiêm tự động epinephrine, ví dụ, EpiPen, trong trường hợp khẩn cấp.
Bệnh nhân nên tránh các tác nhân đã biết, nếu có thể.
Mề đay mãn tính
Mề đay mãn tính có thể gây khó chịu kéo dài, đôi khi các biến chứng có thể xảy ra.
Điều trị mề đay mãn tính khác với điều trị nổi mề đay cấp tính.
Thuốc kháng sinh, ví dụ, Dapsone, có thể làm giảm đỏ và sưng.
Omalizumab hay Xolair, là một loại thuốc tiêm có thể ngăn chặn immunoglobin E, một chất có vai trò trong phản ứng dị ứng. Omalizumab hoạt động bằng cách ngăn chặn đáp ứng của hệ thống miễn dịch tự nhiên thực hiện phản ứng gây dị ứng có thể dẫn đến một cơn hen suyễn cấp tính hoặc phát ban. Tác dụng này trên hệ thống miễn dịch của bạn (cụ thể globulin miễn dịch E-IgE) giúp giữ cho khí quản thông thoáng và theo thời gian thuốc này kiểm soát bệnh hen suyễn tốt hơn. Đối bệnh mề đay mãn tính vô căn, omalizumab giúp giảm ngứa và số lượng phát ban trên da.
Dùng thuốc kháng histamin
Kháng histamin thế hệ I có tác dụng phụ là gây buồn ngủ, kháng cholinergic (khô miệng, nhìn mờ, tim đập nhanh, rối loạn tiết niệu,…) và dễ tương tác thuốc. Thuốc kháng histamin thế hệ II như cetirizine, levocetirizine ít gây buồn ngủ. Thuốc desloratadine, fexofenadine, loratadine không gây buồn ngủ, ít tác dụng cholinergic và ít gây tương tác thuốc.
Dùng thuốc corticoid toàn thân
Dạng uống hoặc tiêm chỉ nên dùng trong những trường hợp nổi mày đay cấp, nặng, kèm phù thanh quản. Thuốc cũng có thể dùng trong một số trường hợp mày đay do viêm mạch, mày đay do chèn ép hoặc mày đay mạn tính không đáp ứng với các thuốc kháng histamin thông thường. Thuốc không nên dùng để điều trị mày đay mạn tính tự phát. Liều dùng là 30 – 60 mg, dùng 1 lần buổi sáng hoặc 2 lần sáng – chiều, giảm liều trong 2 tuần.
Dùng thuốc khác: Leukotriene, colchicine, epinephrine, dapson, doxepin,…
Dùng ức chế miễn dịch, thay huyết tương, Immunoglobuline truyền tĩnh mạch (trong trường hợp nặng, kháng trị).
Những người có triệu chứng nghiêm trọng có thể cần gặp bác sĩ chuyên khoa.
Châm cứu có thể giúp điều trị phát ban, nhưng một nghiên cứu được công bố vào năm 2016 đã kết luận rằng “Châm cứu có thể hiệu quả và an toàn cho bệnh mề đay mãn tính trong việc làm giảm các triệu chứng, dựa trên mức độ bằng chứng thấp”. Các tác giả cho rằng cần thêm nghiên cứu để khẳng định kết luận này.
Phát ban mãn tính có thể dẫn đến khó chịu nghiêm trọng, đau đớn và có thể gây ra trầm cảm. Căng thẳng cũng vậy, có thể làm trầm trọng thêm triệu chứng, tạo ra một vòng luẩn quẩn. Bệnh nhân gặp các triệu chứng trầm cảm nên nói chuyện với bác sĩ.
Biện pháp khắc phục tại nhà
Các yếu tố kích hoạt có thể làm nặng thêm các triệu chứng, vì vậy bệnh nhân nên cố gắng xác định và tránh chúng.
Điều này có thể bao gồm:
- Kiêng hoặc cắt giảm rượu
- Tránh một số loại thuốc
- Tránh căng thẳng với các kỹ thuật thiền hoặc thư giãn
- Chọn một số loại xà phòng, kem bôi da và chất tẩy rửa nhẹ.
- Tránh một số loại thực phẩm có nguy cơ kích hoạt. Thực phẩm được biết là kích hoạt sản xuất histamine bao gồm rau bina, cá, sữa chua, cà chua, thực phẩm chế biến, thịt, sô cô la, và dâu tây.
Mẹo để giảm kích ứng gây ra phát ban bao gồm:
- Nghỉ ngơi nhiều, tránh căng thẳng, quá nóng hoặc quá lạnh
- Tránh dùng các thuốc có thể gây mày đay như Aspirin, NSAIDs, codeine, morphine, ức chế men chuyển,… nếu có cơ địa dị ứng
- Tránh các thức ăn có thể gây dị ứng như trứng, dâu tây, cà chua, chocolate,…
- Tránh các chất gây kích thích như gia vị, trà, rượu bia, cà phê,…
- Hạn chế gãi, chà xát mạnh trên da
- Có thể áp lạnh hoặc tắm nước lạnh, tránh tắm nước nóng
- Tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời
- Chống táo bón, tẩy giun sán
- Mặc quần áo cotton nhẹ nhàng và vừa vặn
- Tránh các hoạt động nặng nhọc hoặc những nguyên nhân khác gây đổ mồ hôi
- Trong cơn nổi mày đay cấp tính: Bệnh nhân nên ăn nhẹ, giảm muối. Nếu bị ngứa, khó chịu nhiều, người bệnh có thể pha giấm với nước ấm theo tỉ lệ 1:2 để thoa lên da hoặc tắm.
- Tránh các tác nhân đã biết
Một số nguồn khuyến nghị bổ sung như quercetin và dầu hoa anh thảo buổi tối, vitamin C, D. Điều quan trọng là nói chuyện với bác sĩ trước khi sử dụng chất bổ sung, vì những thứ này có thể kích hoạt các phản ứng bất lợi.
Phát ban và căng thẳng
Một nguyên nhân gây phát ban hoặc một yếu tố có thể làm cho các triệu chứng tồi tệ hơn, là căng thẳng (stress)
Một nghiên cứu vào năm 2005 đã liên kết các sự kiện căng thẳng trong cuộc sống, thiếu sự hỗ trợ từ gia đình, mất ngủ và phát ban ở 75 người tham gia.
Các nhà khoa học khác đã giải thích làm thế nào “căng thẳng mãn tính có thể dẫn đến rối loạn điều hòa các chất trung gian và làm trầm trọng thêm bệnh viêm nhiễm tiềm ẩn”.
Nói cách khác, khi một người bị căng thẳng, bất kỳ phản ứng viêm nào cũng có khả năng nghiêm trọng hơn ở người bình thường. Theo cách này, nổi mề đay có thể có mối quan hệ với căng thẳng.
Phòng ngừa mày đay
Bệnh mề đay có nguyên nhân phức tạp nên nếu tìm ra được nguyên nhân và loại trừ chúng thì sẽ giảm nguy cơ tái phát bệnh. Cách phòng ngừa bệnh như sau:
- Người có cơ địa dị ứng với các chất trong phấn rôm, xà bông tắm, hải sản,… không nên tiếp xúc với các yếu tố gây dị ứng.
- Người bị nổi mề đay do lạnh cần giữ ấm khi thời tiết chuyển mùa từ nóng sang lạnh. Nếu bị dị ứng thời tiết, bệnh nhân nên tránh tiếp xúc với phấn hoa, bụi bẩn và vệ sinh môi trường sống sạch sẽ.
- Người bị nổi mề đay do hóa mỹ phẩm, chất tẩy rửa… không nên sử dụng hoặc dùng găng tay có độ dày thích hợp khi tiếp xúc với các tác nhân này.
- Tránh mặc quần áo làm từ những loại vải dễ gây kích ứng da như len, bố, da lộn… Đồng thời, không mặc đồ quá chật để tránh tình trạng quần áo cọ xát vào da gây kích ứng tại chỗ.
- Giữ vệ sinh cơ thể sạch sẽ, hạn chế sự xâm nhập của các loại ký sinh trùng như chấy rận, bọ chét, mạt nhà…
- Hạn chế sinh hoạt trong các môi trường có độ ẩm không khí thấp vì dễ khiến da khô, kích ứng, tái phát bệnh da dị ứng theo mùa.
- Người bị nổi mề đay sau khi sử dụng các loại thuốc điều trị như thuốc kháng sinh, thuốc an thần, thuốc đau nhức xương khớp… nên hỏi ý kiến bác sĩ để được tư vấn thay đổi loại thuốc, tránh nguy cơ dị ứng, mẩn ngứa sau này.
- Thường xuyên vận động, tập thể dục thể thao để tăng cường tuần hoàn máu, tăng sức đề kháng cho cơ thể, giảm nguy cơ mắc bệnh.
- Giữ tinh thần thoải mái, ngủ đủ giấc nếu nguyên nhân nổi mề đay là do stress.
- Bổ sung thêm các thực phẩm giải nhiệt như đậu phụ, bí đao, củ cải, mướp đắng,… và các loại nước ép cà rốt, cam, mật ong, bưởi…
- Khi bị nổi mề đay lần đầu, nên đi khám bác sĩ chuyên khoa da liễu để được chẩn đoán, có phương hướng điều trị kịp thời, hiệu quả và loại trừ nguyên nhân để tránh tái phát.
