Rối loạn căng thẳng sau chấn thương (hay Post-traumatic stress disorder – PTSD) là một bệnh lý của sức khỏe tâm thần. Nó có thể xảy ra với một người sau khi trải qua một chấn thương khiến họ cảm thấy sợ hãi, sốc hoặc bất lực. Nó có tác động lâu dài, bao gồm hồi tưởng, khó ngủ và lo lắng.
Ví dụ: Các sự kiện có thể kích hoạt rối loạn căng thẳng sau chấn thương bao gồm chiến tranh, tội ác, hỏa hoạn, tai nạn, cái chết của người thân hoặc một vài hình thức lăng mạ, sỉ nhục. Những suy nghĩ và ký ức tái diễn mặc dù nguy hiểm đã qua.
Nó được cho là ảnh hưởng từ 7 đến 8% dân số, và phụ nữ có nhiều khả năng bị ảnh hưởng hơn nam giới.
Thay vì cảm thấy tốt hơn khi thời gian trôi qua, cá nhân có thể trở nên lo lắng và sợ hãi hơn. PTSD có thể phá vỡ cuộc sống của một người trong nhiều năm, nhưng điều trị có thể giúp họ phục hồi.
Mục lục
Triệu chứng của rối loạn căng thẳng sau chấn thương
Các triệu chứng thường bắt đầu trong vòng 3 tháng hoặc lâu hơn sau một sự kiện.
Theo DSM-5 của Hiệp hội Tâm lý học Hoa Kỳ (APA), một người được chẩn đoán PTSD phải đáp ứng được các tiêu chí dưới đây.
- Đã từng chứng kiến hay tiếp xúc với cái chết hoặc bị đe dọa tử vong, thương tích nghiêm trọng hoặc bạo lực tình dục.
- Trải qua hơn 1 tháng với các triệu chứng sau:
- Một hoặc nhiều triệu chứng xâm nhập
- Một hoặc nhiều triệu chứng tránh né
- Hai hoặc nhiều hơn các triệu chứng ảnh hưởng đến tâm trạng và suy nghĩ
- Hai hoặc nhiều hơn các triệu chứng kích thích và phản ứng bắt đầu sau chấn thương
Dưới đây là một số ví dụ về bốn loại triệu chứng này:
Triệu chứng xâm nhập
- Ác mộng
- Hồi tưởng và một cảm giác rằng sự kiện này đang xảy ra một lần nữa
- Suy nghĩ sợ hãi
Triệu chứng tránh né
- Từ chối đề cập về sự kiện này
- Tránh các tình huống liên tưởng về người trong sự kiện
Triệu chứng kích thích và phản ứng
- Khó ngủ
- Cáu kỉnh và giận dữ
- Mẫn cảm với những nguy hiểm có thể xảy ra
- Cảm thấy căng thẳng và lo lắng
Các triệu chứng ảnh hưởng đến tâm trạng và suy nghĩ
- Không có khả năng nhớ một số khía cạnh của sự kiện
- Cảm giác tội lỗi và đổ lỗi
- Cảm thấy tách biệt và ghẻ lạnh với người khác và tê liệt tâm trạng và tinh thần
- Giảm hứng thú với cuộc sống
- Khó tập trung
- Vấn đề sức khỏe tâm thần, chẳng hạn như trầm cảm, ám ảnh và lo lắng
Ngoài ra, các triệu chứng làm cho người bệnh đau khổ hoặc khó đương đầu với công việc hoặc các mối quan hệ, và chúng không phải là hậu quả của sử dụng thuốc hoặc các chất khác, hoặc một tình trạng sức khỏe khác.
Triệu chứng thực thể
Bệnh nhân cũng có thể có các triệu chứng thực thể, nhưng chúng không được bao gồm trong tiêu chí DSM-5:
- Biểu hiện cơ năng như đổ mồ hôi, run, nhức đầu, chóng mặt, các vấn đề về dạ dày, đau nhức và đau ngực
- Hệ thống miễn dịch suy yếu có thể dẫn đến nhiễm trùng thường xuyên hơn
- Rối loạn giấc ngủ có thể dẫn đến mệt mỏi và các vấn đề khác
- Có thể có những thay đổi hành vi lâu dài góp phần gây ra vấn đề và thất bại trong công việc và đổ vỡ trong các mối quan hệ. Người đó có thể bắt đầu tiêu thụ nhiều rượu hơn trước đây, hoặc lạm dụng thuốc.
Trẻ em và thiếu niên
Ở trẻ từ 6 tuổi trở xuống, các triệu chứng có thể bao gồm:
- Đái dầm sau khi học cách sử dụng phòng tắm
- Không có khả năng nói
- Diễn lại các sự kiện trong vở kịch
- Bám lấy người lớn
Trong độ tuổi từ 5 đến 12 tuổi, đứa trẻ có thể không có hồi tưởng và chúng có thể không gặp khó khăn trong việc ghi nhớ các phần của sự kiện. Tuy nhiên, có thể nhớ sự kiện theo một thứ tự khác, hoặc cảm thấy rằng có một dấu hiệu cho thấy nó sẽ xảy ra.
Trẻ cũng có thể tái hiện chấn thương hoặc thể hiện điều này thông qua vở kịch, hình ảnh và câu chuyện. Trẻ có thể gặp ác mộng và dễ cáu kỉnh, khó đi học hoặc dành thời gian với bạn bè hoặc học tập.
Từ 8 tuổi trở lên, trẻ thường có xu hướng phản ứng tương tự như người lớn.
Trong độ tuổi từ 12 đến 18, người đó có thể thể hiện hành vi gây rối hoặc thiếu tôn trọng, bốc đồng hoặc hung hăng.
Họ có thể cảm thấy tội lỗi vì đã không hành động khác đi trong sự kiện này, hoặc họ có thể xem xét việc trả thù.
Trẻ em đã trải qua lạm dụng tình dục có nhiều khả năng:
- Cảm thấy sợ hãi, buồn bã, lo lắng và cô lập
- Đánh giá thấp giá trị bản thân
- Cư xử một cách hung hăng
- Thể hiện hành vi tình dục bất thường
- Làm tổn thương bản thân
- Lạm dụng thuốc hoặc rượu
Sàng lọc chẩn đoán
Là một phần của quá trình chẩn đoán, bệnh có thể được làm đánh giá sàng lọc để đánh giá liệu họ có bị PTSD hay không. Thời gian đánh giá khoảng 15 đến 20 phút.
Thời gian dành cho việc này có thể dao động từ 15 phút đến vài giờ. Một đánh giá dài hơn có thể được sử dụng nếu liên quan đến pháp luật hoặc có yêu cầu bồi thường khuyết tật.
Nếu các triệu chứng biến mất sau một vài tuần, có thể đây chỉ là rối loạn căng thẳng cấp tính.
PTSD có xu hướng kéo dài lâu hơn và các triệu chứng nghiêm trọng hơn và có thể không xuất hiện một thời gian sau sự kiện.
Nhiều người phục hồi trong vòng 6 tháng, nhưng một số người tiếp tục gặp các triệu chứng trong vài năm.
Nguyên nhân
PTSD có thể phát triển sau một sự kiện đau thương. Ví dụ:
- Chiến đấu quân sự
- Thảm họa thiên nhiên
- Tai nạn nghiêm trọng
- Tấn công khủng bố
- Mất người thân, dù điều này có liên quan đến bạo lực hay không
- Hiếp dâm hoặc các loại lạm dụng khác
- Tấn công cá nhân
- Là nạn nhân của tội phạm
- Nhận được một chẩn đoán đe dọa tính mạng
Bất kỳ tình huống nào gây ra sự sợ hãi, sốc, kinh hoàng hoặc bất lực đều có thể dẫn đến PTSD.
Các yếu tố nguy cơ
Vẫn chưa rõ lý do tại sao một số người phát triển PTSD trong khi những người khác thì không. Tuy nhiên, các yếu tố nguy cơ sau đây có thể làm tăng khả năng mắc bệnh:
- Có thêm vấn đề sau sự kiện đau thương đó, ví dụ như mất người thân hay mất việc
- Thiếu sự quan tâm hay chăm sóc từ gia đình và bạn bè sau sự kiện đó
- Có tiền sử các vấn đề về sức khỏe tâm thần hoặc sử dụng chất gây nghiện
- Từng có những tổn thương khác trước đó trong cuộc sống như bị lạm dụng hay bỏ bê khi còn nhỏ
- Có vấn đề khác về tâm thần, như lo âu hay trầm cảm
- Có người thân trong gia đình gặp vấn đề về tâm thần như rối loạn căng thẳng sau chấn thương hoặc trầm cảm.
- Công việc dễ tiếp xúc với các sự kiện chấn thương tâm lý, chẳng hạn như quân nhân hay nhân viên cấp cứu
- Có sức khỏe không tốt do sự kiện gây ra.
Một số yếu tố vật lý và di truyền có thể đóng một vai trò. Những điều này có thể ảnh hưởng đến một người nào đó có các tình trạng như lo lắng, trầm cảm và PTSD.
Cấu trúc não
Các phương pháp chẩn đoán hình ảnh não đã chỉ ra rằng hồi hải mã xuất hiện khác ở những người bị PTSD, so với những người bình thường. Hồi hải mã có liên quan đến việc xử lý cảm xúc và ký ức, và nó có thể ảnh hưởng đến khả năng có hồi tưởng
Đáp ứng với stress
Mức độ hormone được giải phóng trong tình huống căng thẳng cấp tính dường như khác nhau ở những người mắc PTSD.
Giới tính
Điều này có thể đóng một vai trò quan trọng. Đây là tình trạng khá phổ biến với tỉ lệ mắc bệnh ở nữ giới cao hơn. Hầu hết phụ nữ đều nhạy cảm với những thay đổi hơn so với nam giới nên thường có cảm xúc mãnh liệt hơn.
Có thể giảm thiểu nguy cơ bằng cách nào?
Các nhà khoa học đang nghiên cứu các yếu tố có thể giúp mọi người phục hồi hoặc tránh PTSD hiệu quả hơn.
Các yếu tố này bao gồm:
- Tìm kiếm hoặc có sự hỗ trợ từ người khác
- Phát triển hoặc có các chiến lược đối phó
- Khả năng tốt của người đó trong hành động khi gặp khó khăn
Khi nào cần đi khám?
Nhiều người gặp các triệu chứng sau một sự kiện gây sang chấn, chẳng hạn như khóc, lo lắng và khó tập trung, nhưng điều này không nhất thiết là PTSD.
Điều trị kịp thời có thể giúp ngăn ngừa các triệu chứng trở nên tồi tệ hơn.
Bạn cần đi khám nếu:
- Bạn có các triệu chứng kéo dài hơn một tháng
- Các triệu chứng đủ nghiêm trọng để ngăn bạn trở lại cuộc sống bình thường
- Bạn suy nghĩ đến việc tự làm hại mình
Điều trị
Điều trị thường bao gồm trị liệu tâm lý và tư vấn, thuốc, hoặc kết hợp.
Tâm lý trị liệu
Biện pháp tâm lý trị liệu sẽ được thiết kế đặc biệt để kiểm soát chấn thương.
Chúng bao gồm:
Liệu pháp xử lý nhận thức (CPT)
Còn được gọi là tái cấu trúc nhận thức. Người bệnh sẽ học cách suy nghĩ về mọi thứ theo một cách mới. Tưởng tượng về sự kiện chấn thương có thể giúp họ vượt qua chấn thương, để kiểm soát nỗi sợ hãi và đau khổ.
Liệu pháp tiếp xúc
Nói nhiều lần về sự kiện hoặc đối mặt với nguyên nhân của nỗi sợ hãi trong một môi trường an toàn và được kiểm soát có thể giúp người bệnh cảm thấy họ có quyền kiểm soát nhiều hơn đối với suy nghĩ và cảm xúc của họ. Hiệu quả của điều trị này đã được đặt câu hỏi, tuy nhiên, và nó phải được thực hiện một cách cẩn thận, hoặc có thể có nguy cơ làm xấu đi các triệu chứng.
Thuốc
Một số loại thuốc có thể được sử dụng để điều trị các triệu chứng của PTSD.
Các chất ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRI), như paroxetine, thường được sử dụng. SSRI cũng giúp điều trị trầm cảm, lo lắng và các vấn đề về giấc ngủ, các triệu chứng thường liên quan đến PTSD. Đã có một số báo cáo rằng thuốc chống trầm cảm có thể gây tăng nguy cơ tự tử ở những người dưới 24 tuổi.
Đôi khi, các loại thuốc benzodiazepin có thể được sử dụng để điều trị chứng khó chịu, mất ngủ và lo lắng. Tuy nhiên, chúng không điều trị các triệu chứng cốt lõi và có thể dẫn đến sự phụ thuộc.
Liệu pháp thực nghiệm
Các nghiên cứu đã gợi ý rằng các liệu pháp sau đây có thể giúp ích, nhưng cần thêm bằng chứng để xác nhận sự an toàn và hiệu quả của chúng.
Giải mẫn cảm và tái xử lý chuyển động mắt (EMDR)
Nhắc lại sự kiện trong khi thực hiện một loại chuyển động mắt cụ thể có thể giúp giảm mức độ đau khổ cho những người bị PTSD. Điều này cho phép cá nhân có những cảm xúc, hành vi và suy nghĩ tích cực hơn.
MDMA
Đây là phiên bản dược phẩm của chất tiêu khiển, thuốc lắc. Nó có thể giúp mọi người học cách đối phó với ký ức của họ hiệu quả hơn bằng cách khuyến khích cảm giác an toàn. Các nhà khoa học hiện đang nghiên cứu biện pháp này.
Liệu pháp hormon Cortisone
Một nghiên cứu đã gợi ý rằng các phương pháp điều trị dựa trên cortisol liều cao có thể giúp giảm nguy cơ mắc PTSD, nếu được sử dụng ngay sau khi chấn thương xảy ra.
Trò chơi trên máy tính
Theo một nghiên cứu được công bố vào băm 2017, chơi một số trò chơi trên máy tính có liên quan đến các triệu chứng ít hơn ở một số cựu chiến binh mắc PTSD. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu không khuyến nghị sử dụng trò chơi máy tính thay vì trị liệu thông thường.
Các mẹo tự giúp đỡ
Đối phó tích cực là một phần quan trọng của phục hồi. Nó cho phép một người chấp nhận tác động của sự kiện họ đã trải qua và hành động để cải thiện tình hình của họ.
Những cách cơ bản
- Tìm hiểu về PTSD và hiểu rằng điều đang diễn ra là bình thường và việc phục hồi cần có thời gian
- Chấp nhận rằng chữa bệnh không nhất thiết là quên đi, nhưng dần dần cảm thấy bớt bị quấy rầy bởi các triệu chứng và tự tin vào khả năng đối phó với những ký ức tồi tệ
Những cách khác có thể giúp ích
- Tìm ai đó để tâm sự
- Dành thời gian với những người khác biết những gì đã xảy ra
- Cho mọi người biết những gì có thể gây ra các triệu chứng
- Chia nhỏ các nhiệm vụ thành các phần nhỏ hơn để giúp chúng dễ dàng ưu tiên và hoàn thành
- Tập thể dục, chẳng hạn như bơi lội, đi bộ hoặc yoga
- Thực hành các kỹ thuật thư giãn, thở hoặc thiền
- Nghe nhạc yên tĩnh hoặc đắm chìm trong thiên nhiên
- Hiểu rằng sẽ mất thời gian để các triệu chứng biến mất
- Chấp nhận rằng PTSD không phải là dấu hiệu của sự yếu đuối nhưng có thể xảy ra với bất cứ ai
- Tham gia vào các hoạt động thú vị có thể giải trí
Biến chứng
PTSD có thể dẫn đến một số biến chứng. Bao gồm:
- Khó khăn với công việc hoặc các mối quan hệ
- Nguy cơ mắc các vấn đề về tim cao hơn
- Nguy cơ mắc bệnh mãn tính cao hơn
- Khả năng thay đổi ảnh hưởng đến não, bao gồm nồng độ hormone căng thẳng cortisol cao hơn và giảm kích thước của hồi hải mã – một cấu trúc não quan trọng trong xử lý bộ nhớ và cảm xúc
- Những người bị PTSD có thể có các vấn đề sức khỏe khác, chẳng hạn như trầm cảm, lo lắng, rối loạn nhân cách hoặc lạm dụng các chất như rượu hoặc ma túy.
Có thể phòng ngừa PTSD hay không?
Những người làm việc trong các ngành nghề có khả năng phải đối mặt với chấn thương tâm lý, như quân đội và cấp cứu, có thể được đào tạo hoặc tư vấn để giúp họ đối phó hoặc giảm nguy cơ mắc PTSD.
Trong các dịch vụ y tế khẩn cấp (EMS), một hình thức phỏng vấn được gọi là quản lý căng thẳng sự cố nghiêm trọng (CISM) diễn ra sau một số sự kiện, để cố gắng giảm thiểu nguy cơ căng thẳng và PTSD phát triển.
Tuy nhiên, tính hiệu quả của điều này đã bị nghi ngờ và một số nghiên cứu cho rằng nó có thể gây hại, vì nó có thể can thiệp vào quá trình phục hồi tự nhiên, ví dụ, bằng cách buộc mọi người phải đối mặt với ký ức và cảm xúc trước khi họ sẵn sàng làm điều đó.
